ТАҶРИБАИ ЛАБОРАТОРӢ ҲАМЧУН МЕТОДИ МАХСУС ВА САМАРАНОКИ ТАЪЛИМИ ХИМИЯ

Иҷрои таҷрибаҳои лабораторӣ аз фанҳои химия ва физика дар муассисаҳои таҳсилоти миёна имкон медиҳад, ки хонандагон ба омӯзиши ин фанҳо шавқ пайдо кунанд. Тавассути як таҷрибаи лабораторие, ки омӯзгор мегузаронад, дар зеҳни хонандагон нисбат ба фанни таълимӣ ва омӯзгори он меҳри хосса пайдо мешавад. Дар ин мақола назокати корҳои лабораториро манзур менамоем. 

Таҷриба хусусиятҳои хос ва фарқкунанда дорад. Методи таҷриба се вазифаро иҷро мекунад: таълимӣ, тарбиявӣ ва инкишофдиҳӣ.

Таҷрибаи химиявӣ вазифаҳои гуногуни тарбиявӣ (меҳнатӣ, иқтисодӣ, маданӣ, мантиқӣ, эстетикӣ, экологӣ ва ғайра) ва инкишоф (фикрронӣ, ҷаҳонбинӣ, эҳсосӣ, мустақилӣ ва ғайра)-ро иҷро мекунад. Дар раванди гузаронидани таҷрибаи химиявӣ дар баробари зиёд шудани саводнокии хонандагон, инчунин, баъзе мафҳумҳои асосӣ доир ба мавзуъ, ки ба иҷрои таҷриба алоқаманд мебошанд, инкишоф меёбанд. Дар вақти иҷрои таҷрибаи химиявӣ хонандагон бояд қоидаҳои техникаи бехатариро ҳатман риоя кунанд ва бояд бо миқдори ками модда кор кунанд. Пеш аз оғози таҷрибаи лабораторӣ аз ҷониби омӯзгор ба хонандагон доир ба риоя намудани қоидаҳои техникаи бехатарӣ дастурамал фаҳмонида ва имзои онҳо дар дастурамали махсус қайд мешавад, зеро риояи нодурусти техникаи бехатарӣ метавонад оқибатҳои манфӣ ба бор орад. Таҷрибаи химиявӣ сарчашмаи маърифат ба ҳисоб рафта, вазифаҳои методӣ ва воситаи таълимӣ дорад. 

1. Вазифаи методӣ. Ин вазифа дорои се шохаи дигар мебошад:

— маърифати объектҳои химиявӣ;

— ҳалли проблемаҳои мактабӣ;

— санҷиши фарзияи мактабӣ.

2. Вазифаи воситаи таълим. Ин вазифа низ дар навбати худ зербанд дорад:

— тадқиқотӣ;

— мустаҳкамкунӣ;

— инкишофдиҳӣ;

— татбиқи дониш ва маҳорат;

— тасдиқи донишҳои ҳақиқӣ.

Фанни химия, ки худ фанни таҷрибавист, тавассути таҷрибаҳо омӯзиши он шавқовар мегардад ва пурра омӯхтани он бе иҷрои таҷриба имконпазир нест. Чуноне кимиёшиноси асримиёнагии форсу тоҷик Ҷобир ибни Хайён (721 – 815) мегӯяд: “Агар ту хоҳӣ, кимиёгариро ёд гирӣ, бояд бештар корҳои таҷрибавӣ гузаронӣ”. Инчунин, олими рус М. В Ломоносов менависад: “Ман як таҷрибаро аз ҳазор мулоҳиза боло медонам”.

Дар рушд ва инкишофи илми химия саҳми олимони Машриқзамин ниҳоят бузург аст. Закариёи Розӣ дар баробари оне, ки падари химияи назариявӣ мебошад, дар самти таҷрибаҳои химиявӣ низ фаъолияти назаррас дорад. Маҳз ин фарзонафарзанди миллати тоҷик дар таърихи илми ҷаҳонӣ яке аз таъсисдиҳандаҳои аввалин лабораторияҳои химиявӣ ба ҳисоб меравад. Розӣ асбобҳоеро, ки дар озмоишгоҳи кимиёӣ истифода карда буд, тасвир кардааст, ки онҳо чунинанд: бута (тигел), комагирак (шипси), миқроз (қайчӣ), суҳон (сӯян), шишаи ғунҷоишӣ (колба), қиф, ҳован (ӯғурча), ҳаммоми обӣ, истакони кимиёӣ ва ғайра. Бута-зарфи гудозиш ва гарм кардани маводи гуногун мебошад.

Олими аврупоӣ Ҳ. Зингер дар бораи лабораторияи таъсисдодаи Закариёи Розӣ чунин менависад: “Лабораторияе, ки пас аз ҳазор сол дар Аврупо таъсис ёфт, аз лабораторияи таъсисдодаи Закариёи Розӣ чандон фарқе надошт”.

Дар химияи мактабӣ чунин намуди таҷрибаҳо мавҷуд аст:

1. Таҷрибаи химиявии намоишӣ. 

2. Таҷрибаи лаборатории химиявӣ.

3. Кори лабораторӣ.

4. Кори амалӣ.

5. Практикуми лабораторӣ. 

6. Таҷрибаи химиявии хонагӣ.

Таҷрибаи намоиширо худи муаллим иҷро мекунад. Дар кабинетҳои химия мизи махсусе дар бари мизи омӯзгор мавҷуд аст, ки он мизи намоишӣ ном дорад ва барои гузаронидани таҷрибаҳои намоишӣ пешбинӣ шудааст. Таҷрибаи намоишӣ чунин вазифаҳоро иҷро мекунад:

—фаҳмонидани моҳияти ҳодисаи химиявӣ;

-ба хонандагон нишон додани асбобҳое, ки барои гузаронидани таҷрибаҳои лабораторӣ заруранд ва маълумот дар бораи ҳар яки онҳо;

-фаҳмонидани роҳҳои дурусти иҷрои корҳои озмоишӣ ва шиносоии хонандагон бо қоидаҳои техникаи бехатарӣ. 

Маҳз донистани қоидаҳои техникаи бехатарӣ яке аз омилҳои асосӣ барои гузаронидани корҳои озмоишӣ мебошад.

Талаботи таҷрибаи химиявии намоиширо бори аввал В.Н. Верховский муайян кардааст, ки онҳо чунинанд:

— ҳама дида тавонанд;

— дастрас будани аёният;

— аз нигоҳи техникӣ дуруст иҷро кардан;

— бехатарӣ барои муаллим ва хонанда;

— методикаи муътадили таҷриба;

— эътимоднокӣ (бехатоӣ)

— фаҳмонидани моҳияти таҷриба;

— дурустии натиҷа;

— кӯтоҳмуддатӣ;

— техникаи одии иҷро;

— тайёрии пешакӣ барои гузаронидани озмоиш. Омӯзгор пеш аз иҷрои таҷрибаи химиявии намоишӣ бояд таҷрибаро якчанд маротиба худаш гузаронад ва вақти гузаронидани таҷрибаро ба ҳисоб гирад.

Таҷрибаи намоишии химиявӣ имкон медиҳад, ки моҳияти ҳодисаи химиявӣ пурра омӯхта шавад. Таҷрибаи лабораторӣ имкон медиҳад, ки хосияти объектҳои алоҳидаи химиявӣ аз худ шавад, он гоҳ паҳлуҳои гуногуни кори лабораторӣ омӯхта мешавад.

Агар машғулияти амалӣ маҳорат ва малакаро инкишоф диҳад, практикум дониш ва маҳорати ҷамъбастӣ ҳосил мекунад. Озмоиши химиявии хонагӣ шавқу ҳаваси хонандагонро барои маълумотгирии фаъол зиёд мекунад.

Таҷрибаи химиявӣ ду паҳлу дорад:

а) дидашаванда;

б) диданашаванда.

Дар баъзе мавридҳо гузаронидани таҷриба ва фаҳмонидани он мушкил нест. Дар мавридҳои дигар гузаронидани таҷриба осон аст, аммо фаҳмонидани он душвориҳоро пеш меорад.

Дар мисоли таъсири кислотаи нитрат бо металлҳо, (гузаронидани таҷриба осон аст, аммо вобаста ба консентратсияи кислота ва фаъолнокии металл оксидҳои гуногун ҳосил мешаванд, ки шарҳ доданаш каме душвор аст) инро метавон мушоҳида кард.

Дар расми зерин таҷзияи гидрооксокарбонати мис II (малахит) оварда шудааст.

Барои таҷзияи малахит мо бояд қоидаи дуруст таҷзия кардани онро донем. Аввал бо найчаи озмоишӣ (пробирка)-и тозаи хушке, ки дорои найчаи газгузар аст, миқдори зарурии малахитро мегирем ва баъдан онро ба чангаки сепоя (штатив) ба таври уфуқӣ маҳкам мекунем. Сипас, дар найчаи озмоишии дигар маҳлули гидрооксиди калсийро гирифта, нӯги найчаро ба он меғӯтонем, баъдан бо чароғаки спиртӣ ҳамаи атрофи найчаи озмоишие, ки мо дар он малахитро гирифта будем, оҳиста-оҳиста гарм карда, сипас, қисмати малахит доштаро гарм мекунем. Баъд аз чанд лаҳза дар деворҳои найчаи озмоишӣ мо молекулаҳои обро мушоҳида менамоем ва дар пробиркае, ки дар он гидрооксиди калсий гирифта будем, хориҷшавии гази карбонатро мушоҳида мекунем. Гази карбонати ҳосилшуда бо гидрооксиди калсий ба реаксия дохил шуда, дар натиҷа, таҳшини сафед ҳосил мешавад, ки он аз мавҷуд будани карбонати калсий шаҳодат медиҳад. Баъд аз чанд лаҳзае таҳшини сафед пурра нест шуда, маҳлули мо беранг мегардад. Дар ин маврид ҳангоми зиёд ҳосил шудани гази карбонат бо маҳлули гидрооксиди калсий гидрокарбонати калсий ҳосил мешавад, ки он моддаи дар об ҳалшаванда мебошад. 

Савол: Барои чӣ мо найчаи озмоиширо дар чангаки сепоя (штатив) ба таври уфуқӣ мегузорем?

Ҷавоб: Чунки ҳангоми гарм кардани малахит буғҳои об ҳосил мешавад, ки дар натиҷа, конденсатсия шуда, молекулаҳои обро ҳосил менамояд, ки дар реаксияи мо халал мерасонад. Ҳатто, дар натиҷаи гарм кардан эҳтимолияти кафидани найчаи озмоишӣ мавҷуд мебошад.

Хулоса, таҷриба дар омӯзиши фанни химия нақши калидӣ дорад ва барои дуруст омӯхтани ин фан хеле зарур аст. Пас, зарур аст, ки дар муассисаҳои таълимӣ, литсей, гимназия, коллеҷ ва донишгоҳҳои кишвар кабинетҳои химиявии муҷаҳҳаз бо асбобҳо ва реактивҳои химиявӣ боз ҳам бештар таъсис дода шавад, то ин ки ин фан ба таври амиқ омӯхта шавад. 

Адабиёт:

1. У. Зубайдов, С. Холназаров. Методикаи таълими химия.  — Душанбе, 2011.

2. Зубайдов У.З. ва дигарон. Корҳои амалӣ аз химия барои синфҳои 8-9. — Душанбе, 2002.

3. Р.Г Иванов. Урок химии в средней школе. — Москва, 1994.

4. Парменов К.Я. Химический экспримент в средней школе: — Москва, 1959.