ТАШАККУЛИ ГУФТОРИИ КӮДАКОН: АСПЕКТҲОИ АСОСӢ ВА МЕТОДИКАҲО

Рушди нутқи кӯдакони синфи ибтидоӣ як равандест, ки ба рушди забонӣ, инчунин, ба рушди когнитивӣ, психоэмотсионалӣ ва иҷтимоии кӯдак таъсири бузург мерасонад. Давраи синфи ибтидоӣ бо омӯзиши фаъолонаи забон, афзоиши луғат ва омӯхтани қоидаҳои гуфторӣ хос аст. Дар ин мақола ҷанбаҳои асосии рушди гуфтории кӯдакони синфи ибтидоӣ, равишҳое, ки ба рушди маҳорати гуфторӣ таъсир мерасонанд, инчунин, нақши муаллимон ва волидон дар ин раванд, таҳлил мешаванд.
1. Хусусияти гуфтории кӯдакони синфи ибтидоӣ
Рушди нутқи кӯдакони синфи ибтидоӣ тавассути марҳилаҳои пай дар пай мегузарад, ки ҳар кадом хусусиятҳои худро доранд. Дар марҳилаи аввал (6-7-сола) кӯдакон танҳо қоидаҳои грамматикӣ, фонди луғавии худро васеъ карда, малакаҳои ибтидоии хондан ва навиштанро меомӯзанд. Дар ин давра бахшҳои овозии гуфтор рушд мекунанд, ки ба талаффузи дурусти овозҳо ва шунавоии овозӣ алоқаманд аст. Дар ин давра кӯдакон малакаҳои асосии муоширатро, ки дар раванди муносибат бо волидон ва муҳити атроф доранд, ташаккул медиҳанд. Аммо то омадан ба мактаб, гуфтор ҳанӯз на ҳамеша бо меъёрҳои забони адабӣ мувофиқ аст. Масалан, кӯдакон аксаран таъбироти ифодакунандаи норозигиро истифода мебаранд ва ибораҳоеро ба кор мебаранд, ки барои калонсолон фаҳмиданашон душвор аст.
Кӯдакон вақте ба мактаб мераванд, онҳо шуруъ мекунанд, ба омӯзиши синтаксис ва морфология (сарфу наҳв). Албатта, савол ба миён меояд, ки то замони ба мактаб рафтан нутқи онҳо чӣ гуна ташаккул меёбад? Гуфтан мумкин аст, ки дар доираи оила, вале дар ин марҳала нутқи кӯдак мураттаб ташаккул намеёбад, зеро падару модар ва атрофиён саъй менамоянд, ки то тамом кардани сухани он ба додаш бирасанд. Ин боис мешавад, ки ӯ ҷумлаҳои худро аксаран тамом накунад. Аммо дар марҳалаи аввали мактабхонӣ муҳити гурӯҳӣ сабаб мешавад, ки ӯ нутқи хешро мураттаб намояд. Истифодаи сохторҳои имлоӣ бошад, акнун бештар хусусияти ҳушдоршаванда мегирад, аммо дар ин давра дар сохти ҷумлаҳои мураккаб, истифодаи ҳиссаҳои нутқ ва ташкили номҳо хатогиҳо рух медиҳанд. Омӯзгорон бояд рушди гуфтории кӯдаконро бо истифодаи усулҳои гуногуне, ки истифодаи дурусти имлоро дастгирӣ мекунанд, пеш баранд.

2. Рушди нутқи дар контексти рушди когнитивӣ
Ниёзи кӯдакон ба омӯхтани сохторҳои грамматикӣ ва қоидаҳои забонӣ ба таври фаъол бо рушди қобилиятҳои маърифатии онҳо алоқаманд аст. Ба андешаи равоншиноси машҳур Жан-Пиаже, дар марҳилаҳои аввали синфи ибтидоӣ, кӯдакон робитаи байни забон ва фикрро шиносоӣ мекунанд. Онҳо ба таври фаъолона аз воситаҳои гуфторӣ барои ҳал кардани масъалаҳои мухталиф истифода мекунанд, ки ба таҳкими раванди маърифатнокӣ кумак мекунад.
Барои ҳамин, дар синфи ибтидоӣ кӯдакон на танҳо қоидаҳои грамматикӣ, инчунин, омӯзишро барои фарқ кардани мафҳумҳои мушаххас ва истифодаи дурусти калимаҳоро дар мувофиқат бо матн оғоз мекунанд. Раванди шиносоии маънои калимаҳо талаб мекунад, ки истифодаи расмии раванди когнитивӣ — хотира, дарк, таҳлил ва синтезро дар бар гирад.

3. Марҳилаҳои рушди гуфтории кӯдакон
Рушди гуфтории кӯдакон дар синфи ибтидоӣ тавассути чандин марҳилаҳо гузаронда мешавад, ки дар онҳо малакаҳои гуфтории онҳо, аз қабили талаффуз, фаҳмидани гуфтор, сохтани матнҳои пайваста ва истифодаи гуфтор дар шароити гуногун ташаккул меёбанд:
а) Аз 6-7 солагӣ — дар ин марҳила кӯдакон на танҳо овозҳо ва фонемаҳоро, балки сохторҳои синтаксисиро низ омӯхта, ба онҳо имкон медиҳанд, ки ҷумлаҳои мураккаб созанд. Малакаи шунавоии гуфтор фаъол мешавад, кӯдакон шуруъ мекунанд, ки қоидаҳои талаффузро дарк кунанд ва калимаҳоро дар гуфтор истифода баранд.
б) Аз 7 то 9 солагӣ — дар ин марҳила, гуфтор ба сохтори мураккабтар табдил меёбад, кӯдакон истифодаи намудҳои гуногуни ҷумла, аз қабили ҷумлаҳои пайванд ва пайванди мураккабро меомӯзанд. Омӯзгорон бояд кӯшиш кунанд, ки кӯдаконро ба сохтани сохторҳои пайваст ва ташаккули малакаҳои устувори гуфторӣ раҳнамун созанд.
в) Аз 9-10 солагӣ — дар ин марҳила кӯдакон малакаи навиштани матнҳои мураккабро меомӯзанд, ки ба рушди гуфтории навиштаи кӯдакон кумак мекунад. Онҳо шуруъ мекунанд, ки фикрҳои худро дуруст баён кунанд, малакаи таҳлили матнҳои хондашударо ба даст меоранд ва фарқияти байни гуфтори шифоҳӣ ва хаттиро дарк мекунанд.

4. Усулҳо ва равишҳои рушди гуфтор
Рушди гуфтории кӯдакон дар синфи ибтидоӣ аз усул ва равишҳои корбурдашуда, ки омӯзгорон истифода мебаранд, вобаста аст. Муҳим аст, ки дарсҳо гуногун ва эҷодӣ бошанд, ки кӯдаконро ба равандҳои муошират ҷалб намоянд. Усулҳо ва равишҳои асосие, ки ба рушди гуфтории кӯдакони синфи ибтидоӣ кумак мерасонанд, аз инҳо иборатанд:
Истифодаи бозиҳои гуногуни нақшдор кумак мекунад, ки кӯдакон забонро дар контекстҳои гуногун истифода баранд. Бозиҳои нақшдор малакаи изҳори фикр, сохтани пайвандҳои мантиқӣ ва истифодаи гуногуни воситаҳои гуфториро рушд медиҳанд.
Кӯдакон метавонанд, нақши қаҳрамонони гуногуни асарҳои бадеиро бибозанд, ки ин ҳолат ба онҳо ёрӣ мекунад, ки намудҳои гуногуни гуфторро омӯзанд, ҳисси дарки худро рушд диҳанд.
Хондани матнҳо бо овоз як ҷузъи муҳими раванди омӯзиш мебошад. Ин на танҳо ба рушди талаффуз ва шиносоии фонематикӣ ёрӣ мерасонад, балки захираи луғавии кӯдаконро низ васеъ мекунад. Муаллимон метавонанд, ҳангоми хондан саволҳое гузоранд, ки барои фаҳмиши маънои асар кумак мекунад.
Дар ин ҷараён омӯзгор бояд саъй намояд, ки матнҳои пешниҳоднамудаи ӯ чандон маънии амиқу мармуз надошта бошанд. Баракс содаву равон ва фаҳмо бошанд, то кӯдак тавонад, дар атрофи он изҳори ақида кунад. Агар матни пешниҳодшуда мармуз бошад, кӯдак на танҳо ба дарки он намеравад, балки пиромуни он чизе ҳам намегӯяд. Ин дар ҳолест, ки ҳадафи аслӣ дар ин марҳала ташаккули нутқи кӯдак аст, на маърифати он.
Вожаҳои тасвири объектҳо, ҳодисаҳо ва тасвирҳо ёрӣ мекунанд, ки кӯдакон матнҳои пайваста ва мантиқӣ созанд. Кӯдакон тарзи талаффузи дурусти калимаҳоро меомӯзанд ва зарур аст, ки сифати ишораҳоро истифода баранд, қисмҳои гуногуни забонро барои сохтани ҷумлаҳо ба кор гиранд. Тасвир кардан ёрдам мекунад, ки на танҳо гуфтор, балки диққат, хотира ва дарк низ рушд ёбад. Дар марҳилаи ибтидоӣ кӯдакон кӯшиш мекунанд, ки матнҳои кӯтоҳ созанд ва ин ҳолат онҳоро ба фикрҳои эҷодкорона ташвиқ мекунад. Ин на танҳо малакаҳои имлоӣ ва луғатиро рушд медиҳад, балки мадад мекунад, ки кӯдакон дар истифодаи забон бештар ҳушёр бошанд. Раванди мазкур ёрӣ мерасонад, ки кӯдакон фикрҳои шахсии худро ташаккул диҳанд ва андешаи худро дуруст ва мураттаб баён намоянд.
Баъзе кӯдакон дар рушди гуфтор мушкилот доранд. Ин метавонад ноҳинҷории гуногун, ба монанди вайрон будани талаффузи садо ва ё шунавоӣ аз тариқи системаи асаб ва монанди инҳо бошад. Дар чунин ҳолат, муҳим аст, ки кор бо логопедҳо ва дигар мутахассисон барои дуруст кардани камбудиҳои гуфтор анҷом дода шавад. Машғулиятҳои логопедӣ шомили машқҳо барои рушди шунавоии фонематикӣ, талаффузи дурусти овозҳо, рушди гуфтори пайваста ва савод мебошад.

                                             Нақши оила дар рушди гуфтор
Нақши оила дар рушди гуфтории кӯдакони синфи ибтидоӣ бисёр муҳим аст. Кӯдаконе, ки аз хурдсолӣ бо волидон гуфтугӯ мекунанд, китоб хонда, дар бозиҳои рушдкунанда иштирок мекунанд, луғати бештар ва маҳорати гуфтории беҳтар доранд. Волидон бояд фаъолона дар раванди таълим иштирок кунанд, мадад кунанд, ки кӯдакон муҳтавои китоби хондаро муҳокима ва бо кӯдакон дар бозиҳое иштирок кунанд, ки боиси рушди гуфтории кӯдакон мегардад.
Дар маҷмуъ, рушди гуфтории кӯдакони синфи ибтидоӣ як раванди мураккабу бисёрҷабҳа буда, аз омӯзгор ва волидон талаб мекунад, то ба ин марҳила диққати махсус диҳанд. Муҳим аст, ки таълим танҳо бо машғулиятҳои қолабӣ маҳдуд нашавад, балки ба фаъолияти эҷодкорона ва бозиҳо, ки кӯдаконро ба гуфтор фаъолона шомил мекунанд, дохил шавад. Зеро рушди воситаҳои забонӣ дар синфи ибтидоӣ нақши муҳимме дар раванди таълим ва рушди иҷтимоии кӯдак мебозад, ки барои фаъолияти ояндаи таълимӣ ва шахсиятии кӯдак асос мегузорад.

Адабиёт:
1. Абдуллоев С.Ҳ. Психологияи инкишофи кӯдакон. Душанбе 2020
2. Шарипов М.А. Омӯзиши луғавӣ дар синфҳои ибтидоӣ. Душанбе, 2019
3. Баҳриддинов М. Таълими забони модарӣ дар синфҳои ибтидоӣ. Душанбе. 2018.
4. Иброҳимов Ш. Методикаи таълими нутқ. Душанбе. 2015.